Zeka geriliği, Amerika Zihinsel Engelliler Birliği tarafından, mevcut işlevlerde önemli sınırlılıkların olması olarak tanımlanmıştır. Zihinsel işlevlerin önemli oranda ortalamanın altında olması ve buna uyumsal davranışlardaki yetersizliğin eşlik etmesi durumudur. Zihinsel işlevler, zeka testleri (WISC-R , WISC-IV, Stanford-Binet Zeka Testi) ile ölçülerek belirlenir ve uyumsal becerilerin kullanıldığı şu alanların en az 2’sinde sınırlılıklardan bahsedilmelidir:
- İletişim
- Öz bakım
- Ev içi yaşam
- Sosyal beceriler
- Toplumun sunduğu fırsatlardan yararlanma
- Kendi kendini idare edebilme
- Sağlık ve emniyet
- İşlevsel eğitim
- Boş zamanları değerlendirme
- İş yaşamı
Erken çocukluk dönemindeki çocuklara (6 yaşından önce) zeka testi uygulamasının, çocuğun davranış ve uyum becerileri açısından zor olduğu durumlarda, zeka geriliği olan çocuklara doktorun klinik gözlemiyle bilişsel gelişim geriliği tanısı konabilir.
Zeka geriliği belirtileri
Zeka geriliği olan bireyin, diğer tüm gelişimleri zihinsel durumundan etkilenmektedir. Zeka geriliği olan çocukların en belirgin özelliği, gelişim hızlarının yaşıtlarından yavaş ve güç olmasıdır. Zeka gelişimi, takvim yaşına ve fiziksel gelişimine göre geri kalır. Bunun anlamı, çocuğun o yaş düzeyinin yapması gereken becerilerini yapamamasıdır. Bir bebekte zeka geriliği olduğundan bahsediliyorsa; bu bebeğin yuvarlanma, emekleme, yürüme ve konuşmaya başlama gibi gelişim alanlarında yaşıtlarını geriden takip ettiği ifade ediliyor demektir.
Zeka için en önemli bulgu dil gelişiminin geri kalmasıdır. Örneğin, 4. ve 6. aylar arasında çıkarabildiği ünlü ve ünsüz ses sayısı artmalı, bebek 6. ayın sonuna doğru ünlü ve ünsüz sesleri birleştirmeye başlamalıdır. Ya da 18. ve 24. aylar arasında basit yönergeleri yerine getirmeli, nesne ve resimleri isimlendirmeli, sözcük dağarcığı 50-70 sözcük içermelidir. Bunların gerçekleşmemiş olması, gelişiminin geri kaldığına önemli bulgulardır.
Yürümenin 15 aydan daha sonraya gecikmesi de gelişimde bir sorun olduğunun belirtisi sayılabilir. Bu çocuklar geç ve güç öğrenirler, sınıf veya toplum içindeki kurallara uymakta zorlanabilirler. Bir işi sürdürme veya yeni materyallere dikkatini kaydırma ile ilgili sorunları olabilir. Dikkat sürelerinin kısa ve dağınık olması, duyu-motor becerilerinde problemler olması, günlük yaşama ilişkin becerilerde yetersizlik, sosyal becerilerde yetersizlik zeka geriliği belirtilerinin diğerleridir. Doğuştan gelen gelişimsel anormallikler var ise fiziksel olarak alışılmadık özellikler görülebilir. Ancak çoğu zeka geriliklerinde fiziksel gelişimde sorun yoktur.
Bu çocuklar hafif bir zeka geriliğine sahip olsalar bile, akranlarının seviyesinde öğrenebilmeleri için özel eğitim desteğine gereksinim duyarlar. Uygun şekilde bilgiyi toplama, etiketleme, sınıflama, hatırlama ve kullanma becerileri yetersiz de olsa bulunmaktadır. Soyut kavramları, sembolleri ve genellemeleri daha az anlayabilmektedirler. Bu çocukların bazı kavramları ya da becerileri yetişkinlikte bile tam olarak kazanmaları mümkün olmayabilir.
Bu belirtiler genel olarak tüm zihinsel engelli çocuklarda görülmekte ancak bu becerilerdeki başarısı zihinsel engelin derecesine göre değişmektedir. Anne karnında yapılan testler bazı genetik anormal gelişimler içindir. Doğrudan zeka geriliği tespit edebilen bir test yoktur.
Zeka geriliğinin sınıflandırılması
Temelde, zeka geriliğinin derecesine (psikiyatrik) ve eğitilebilir olmasına göre (eğitimsel) sınıflandırma yapılmaktadır. Sınıflandırma; çocuğun gereksinimlerinin belirlenmesi, bu gereksinimleri en iyi ve uygun şekilde karşılayacak eğitim programlarının hazırlanması ve çocuk için en uygun eğitim ortamının bulunması amaçlarıyla yapılmaktadır. Eğitim programlarının amacı işlevsel akademik becerilerin ve bağımsız yaşama becerilerinin çocuğa kazandırılmasıdır.
- Psikiyatrik sınıflandırma:
–Hafif Düzeyde Zeka Geriliği
–Orta Düzeyde Zeka Geriliği
–Ağır Düzeyde Zeka Geriliği
–İleri Düzeyde Ağır Zeka Geriliği
- Eğitimsel sınıflandırma:
–Eğitilebilir Zihinsel Engelliler
–Öğretilebilir Zihinsel Engelliler
–Ağır ve Çok Ağır Derecede Zihinsel Engelliler
Zekası normalin altında olan herkes zeka geriliği kategorisine girmez. Örneğin, 70-79 IQ, normal zekanın altını ifade eder ancak zeka geriliği kategorisine girmez; sınır zekadır. Bu bağlamda zeka geriliği aralıklarını ve kategorilerinin özelliklerini bilmekte yarar vardır. Zeka geriliğinden muzdarip çocukların gösterdiği davranışlar, zeka geriliği tiplerine göre farklılıklar göstermektedir. Bu sebeple zeka geriliği tiplerine göre ortaya çıkan belirtileri bilmek faydalıdır.
Hafif Düzeyde Zeka Geriliği (Eğitilebilir): Zihinsel performansları çok düşük değildir; yaşıtlarına göre 1-3 yaş geridedir. Kaynaştırma eğitimine en uygun gruptur. Gerekli olan, bireyin ihtiyaçlarına cevap verebilecek doğru eğitim programını oluşturmaktır. Özel eğitimde bireysellik esastır. Bireyselleştirilmiş kısa ve uzun vadeli eğitim programlarına gereksinim vardır. Örneğin, bu çocuklar sosyal olarak akranlarından geri olduğu için oyun kuramayabilirler. Aynı beceriyi yaşıtlarından daha yavaş ve uzun zamanda öğrenebilirler. İlgi sürelerinin daha kısa olmasına bağlı olarak dikkatleri çabuk dağılabilir. Konuşmaları geç gelişebilir. Günlük yaşam becerilerinde genellikle yeterli çocuklardır. Başarısızlık duygusunu engellemek için zor görevler verilmemeli, yeterli becerileri pekiştirilmelidir. Bu çocuklara erken yaşta tanı koymak zordur.
Orta Düzeyde Zeka Geriliği (Öğretilebilir): Öz bakım becerilerini kazanabilirler. Normal bir okul bünyesinde kurulan özel eğitim sınıflarında eğitimleri yapılır. Etiketleme, mum yapımı, paketleme gibi mekanik iş becerilerini kazanabilirler. Kavrama ve dil gelişiminde gecikmeler görülebilir. Öz bakım ve motor becerilerde yetişkin desteğine ihtiyaç duyabilirler. Akademik olarak 2. sınıf düzeyine gelebilirler. Yetişkinliklerinde, denetim altındayken yapılandırılmış pratik işleri yapabilirler. Sosyal ve duygusal gelişimleri genellikle geridir. İletişim bozuklukları görülür. Genellikle okula başladıklarında gelişimlerindeki gerilikler fark edilir.
Ağır Düzeyde Zeka Geriliği: Zihinsel performansları yaşıtlarına göre 5-6 yaş geridir. Okul öncesi dönemde gelişim geridir. İşitme, görme gibi duyularda hasar görülebilir. Belirgin motor bozukluklar gözlenir. Öz bakımlarını çok zor kazanabilir veya hiç kazanamayabilirler. Dil gelişimleri geridir. Sosyal becerileri kazanmakta güçlük yaşarlar. Mutlaka özel eğitim desteği almalıdırlar. Hafif ve orta düzeyde zeka geriliği olan çocuklara göre daha önce fark edilirler.
Zeka geriliği nedenleri
Birçok farklı neden zeka geriliğine sebep olabilir. Bunlar doğum öncesinde (bulaşıcı hastalıklar, zehirlenmeler, kromozom anormallikleri, hidrosefali gibi bilinmeyen nedenler, annenin hastalıkları ya da kullandığı ilaçlar vb), doğum sırasında (prematüre doğum, kafa travmaları vb.) ve doğum sonrasında (hastalıklar, kazalar, annenin depresyonu, çocuğun beslenmesiyle yeterince ilgilenilmemesi, çocuk istismarı ve ihmali vb) meydana gelmiş olabilir. Nedenleri biyolojik ve tıbbi (kromozom anormallikleri; beyne oksijen gitmemesi; down sendromu, fenilketonüri, hidrosefali, mikrosefali gibi genetik anormallikler; çevresel etkiler vb) ve psikososyal dezavantajlar (çevresel uyarıcıların yokluğu, yetersiz beslenme, çocuğa gerekli fırsatların sağlanmaması gibi sosyal, davranışsal, eğitsel alanlardaki yetersizlikler) olabilir. Zeka geriliğinin tıbbi bir tedavisi yoktur ve yaşam boyu süren bir durumdur.
Bunların önüne geçmek için yapılması gerekenleri ise: yeterli olgunluğa erişmeden evlenmemek, akraba evliliklerinin önüne geçmek, doğru zamanda çocuk sahibi olmak, hazır olmadan çocuk sahibi olmamak ve hamilelik sırasında mutlaka doktor kontrolünde olmak, bebeğin aşılarını düzenli yaptırmak olarak sıralayabiliriz.